जलवायु परिवर्तन अनुकुलित विकास, हाम्रो आवश्यकता

 मुस्किलले आधा घन्टा पानी पर्यो तर आकाशबाट भाँडो घोप्ट्याएजसरी । पानी मात्र होइन, हावा हुरी र असिना पनि ।

स्वादे घोगा हालिसकेका मकैका बोट सोतर भए । घरमाथीको कच्ची सडकबाट सोहोरिएको भेल तह लगाउन सकिएन, घरभित्र छिरेर आहाल बन्यो । फलफुलका बोट स्वाहा भए ।

७८ साल जेठ २५ गते दिउँसो ३ बजे धादिङ्ग जिल्ला सिद्धलेक गाउँपालिकाको केही भूभागमा सिर्फ आधा घन्टा प्रकृतिले तान्डव नाच्दा जनजिवन अस्तव्यवस्त भयो ।

मानिसहरुले भने, भारी वर्षा त पहिले पनि हुने गरेको हो तर यति छोटो अवधिमा यति धेरै वर्षा भने पहिले कहिल्यै हुँदैनथ्यो । अचेल हरेक वर्ष छोटो समयमा अत्याधिक वर्षा हुने दर बढ्दै गइरहेको छ । वर्षा त आवश्यक छ तर यसरी छोटो समयमा धेरै पानी पर्नु भने घातक हुन्छ । भेल-बाढी, पहिरो, बाली नालीको सत्यानाश, अस्तव्यस्त जनजिवन ।

जलवायु परिवर्तनले निम्त्याएका यस्ता प्रभावहरु पछिल्लो समय नियमित मात्र हैन, झन् झन् सघन हुँदै गइरहेका छन् । समुदायमाथी यस्ता असरको कहर वर्षेनी बढ्दो दरमा वर्षिरहेको छ । समुदायका अधिकांशले यसलाई जलवायु परिवर्तनको असरका रुपमा बुझिरहेका छैनन्, वा उनीहरुलाई जलवायु परिवर्तन भनिने शब्दावली थाहा नहुन सक्छ । तर पछिल्ला केही दशकको मानव समुदाय र प्रकृतीमाथीको सबैभन्दा ठूलो चुनौती जलवायु परिवर्तन हो र यो यथार्थ हो ।

Image source: https://www.internationalairportreview.com/article/77656/effects-climate-change-airports/

विश्व वैज्ञानिक समुदायले यसलाई पुष्टि गरिसकेको छ । विश्वभरका अधिकांश सरकारहरु जलवायु परिवर्तन र यसका प्रभावहरुलाई स्विकार्छन् र जलवायु परिवर्तनलाई रोक्न नसके मानव सभ्यता नै खतरामा पर्ने हुनाले जलवायु परिवर्तन न्युनीकरण गर्नुपर्छ भन्नेमा सहमत छन् ।

१९९२ मा ब्राजिलको रियो द जेनेइरोमा भएको पृथ्वी शिखर सम्मेलनबाट जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी संयुक्त राष्ट्रसंघीय संरचना महासन्धी पारित भएयता हरेक वर्ष यस महासन्धीका पक्ष राष्ट्रहरु एक ठाउँमा जम्मा भएर जलवायु परिवर्तन रोकथाम गर्न छलफल गरिरहेका छन् । यस्ता बैठकहरुको श्रृंखलाको २६ औँ बैठक स्कटल्यान्डको ग्लास्गोमा आगामी नवम्बरमा आयोजना हुने तय भइसकेको छ ।

वर्षेनी हुने यस्ता अनेकन् सम्मेलनमा जलवायु परिवर्तन र सम्बन्धित अन्य वातावरणीय सवालहरुमाथी विमर्श हुन्छ, निर्णयहरु गरिन्छन् र घोषणापत्रहरु जारी गरिन्छन्, सन्धि अभिसन्धिहरुमा हस्ताक्षर गरिन्छ । तर तिनको कार्यान्वयनको पाटो भने उत्साहजनक छैन ।

सन् २०१५ मा फ्रान्सको पेरिसमा सम्पन्न महासन्धिका पक्षराष्ट्रहरुको २१ औँ सम्मेलन (21^st CoP) ले जलवायु परिवर्तनलाई न्युनीकरण गर्न पृथ्वीको वायुमन्डलको तापक्रम पुर्व औद्योगिक समयभन्दा २ डिग्री सेल्सियस माथी सम्म सिमित गर्ने र १.५ डिग्री सेल्सियससम्म सिमित गर्न भरमग्दुर प्रयत्न गर्ने सहमति गरेको थियो । पेरिस सम्झौतामा १९५ राष्ट्रहरुले हस्ताक्षर गरेका छन् र १९१ राष्ट्रहरु यसका पक्ष राष्ट्र बनिसकेका छन्, जसमध्ये नेपाल पनि एक हो ।

तर पेरिस सम्झौताको कार्यान्वयन जुन स्तरमा हुनुपर्ने हो, त्यो स्तरमा हुन सकेको छैन । यसका लागि अमेरिका, जापान, रुस जस्ता विकसित राष्ट्रहरुले र चिन, भारत जस्ता तिव्र रुपमा विकास गरिरहेका राष्ट्रहरुले हरित गृह ग्यास उत्सर्जनमा भारी मात्रामा कटौती गर्नुपर्ने हुन्छ । र यसका लागि औद्योगिक क्रियाकलापमा खनिज इन्धनको प्रयोगबाट वैकल्पिक उर्जाको प्रयोगमा जानुपर्ने हुन्छ ।

तर वैकल्पिक उर्जाको श्रोतहरु प्रयोग गरेर व्यापक स्तरमा औद्योगिक क्रियाकलापहरु सञ्चालन गर्न तत्कालै सम्भव छैन र औद्योगिक क्रियाकलापलाई सिमित तुल्याउने कुनै पनि क्रियाकलाप गर्न राष्ट्रहरु तयार छैनन् किनभने यसले आर्थिक वृद्धिलाई सुस्त बनाउन सक्छ । राष्ट्रहरुबीच आर्थिक वृद्धिको होडबाजी चलिरहेको यो समयमा कोही पनि यो दौडबाट स्वेच्छिक रुपमा बाहिरिन चाहँदैन ।

कम्तीमा उर्जाको परम्परागत श्रोतलाई विस्थापन गर्ने तहसम्म विकास वैकल्पिक उर्जाको विकास नहुन्जेल हरित गृह ग्यास उत्सर्जनमा उल्लेखनीय ह्रास सम्भव देखिएको छैन । तर फेरी हरितगृह ग्यास उत्सर्जन बढी गर्ने राष्ट्रहरुमा भन्दा नेपाल जस्ता अत्यन्त थोरै उत्सर्जन गर्ने राष्ट्रहरुमा जलवायु परिवर्तनका असरहरु भने बढी हुन्छ । हरित गृह उत्सर्जन कटौती गर्न पहल नगर्ने ती प्रमुख उत्सर्जक राष्ट्रहरुको अपराधको असर भने हामीले भोग्नुपरिरहेको छ ।

हामीले गर्न सक्ने भनेको हामी जस्ता प्रभावित राष्ट्रहरुको संगठन बनाएर उत्सर्जक राष्ट्रहरुलाई दवाब दिने र जलवायु परिवर्तनका असरहरुसँग अनुकुलित हुने समुदाय तयार गर्ने तर्फ अग्रसर हुने हो । अनुकुलित समुदाय तयार गर्न पारिस्थितिकीय प्रणालीहरुको विविधता संरक्षण गर्दै उत्थानशिलता वृद्धि गर्नु पनि अति आवश्यक छ ।

विकसित राष्ट्रहरुले विकासको त्यो स्तरसम्म पुग्न गरेको वातावरण विनाशलाई देखाएर हामीलाई पनि त्यो स्तरसम्मको विनाश गर्न छुट हुनुपर्ने तर्क पनि नआउने होइन । तर यो तर्क अरुले आची खाए, मैले पनि खान पाउनुपर्छ भन्ने स्तरको भद्दा कुतर्क मात्र हो । विवेकशिल मान्छेले ईतिहासबाट पाठ लिन्छ, आफ्नो मात्र हैन अरुले गरेको गल्तीबाट पनि सिक्छ । तसर्थ हामीले अख्तियार गर्ने आर्थिक वृद्धि र भौतिक विकासको नीति वातावरण र जलवायुमैत्री हुनुपर्छ, यसमा कुनै शंका छैन ।

लेखको प्रारम्भमा प्रस्तुत गरिएको विनाशको श्रृंखलामा कमी आउने होइन, अझ बढ्ने निश्चित छ । हरेक व्यक्ति, परिवार, समुदाय र राज्य यस प्रति सचेत हुँदै यस्ता विपद्हरुको जोखिम कम गर्ने र जलवायु परिवर्तनको असरसँग अनुकुलित हुने रणनीति अपनाउनु अत्यन्त जरुरी छ ।

कपिल सिलवाल

ksilwal@outlook.com

निष्प्रभावी वातावरण शिक्षा: असफल शिक्षा प्रणालीकै एक पाटो

 

विषय प्रवेश

जनसंख्या वृद्धिसँगै वातावरणमा चाप बढ्नु स्वाभाविक हो । त्यसमाथी औद्योगिक क्रान्तिपछि आर्थिक वृद्धिमा ज्यामितिय दरले वृद्धि भएको छ र त्यस वृद्धिको मेरुदण्ड "उपभोगको संस्कृति" हो । वस्तु तथा सेवाको उपभोगमा वृद्धि नगरी उत्पादनमा वृद्धि ल्याउन सकिँदैन । उत्पादन र उपभोगमा वृद्धि नगराई आर्थिक वृद्धि हासिल गर्न सम्भव छैन । पछिल्लो समय आर्थिक वृद्धि एक धर्म (religion) बनिसकेको छ र तत्कालका लागि यसबाट पछाडी फर्कन सकिने सम्भावना पनि देखिँदैन । तसर्थ, हालको आवश्यकता भनेको वातावरण व्यवस्थापन र आर्थिक वृद्धिलाई सँगै लैजानु हो ।

वातावरण व्यवस्थापन, आर्थिक वृद्धि र सामाजिक न्यायलाई दीगो विकासको तिनवटा आधारस्तम्भ मानिएको छ । दिगो विकासको सिद्धान्तलाई विश्व समुदायले नीतिगत र राजनैतिक रुपमा ग्रहण पनि गरिसकेको छ । तथापी, कुनै पनि विषयमा आम जनताको तहमा सचेतना नआउन्जेल संवैधानिक, नीतिगत र कानुनी व्यवस्थाले मात्र परिवर्तन ल्याउन नसक्ने कुरा पुष्टि भइसकेको तथ्य हो । अबको आवश्यकता भनेको दिगो विकासको यो सर्व-स्विकार्य सिद्धान्तलाई सामुदायीक, पारिवारिक र व्यक्तिगत तहमा पनि कार्यान्वयन गराउनु हो । यसका लागि वातावरणमाथी विकासले सिर्जना गरेका चुनौती र यसका समाधानका उपायहरुप्रति सचेत नागरिकहरुको खाँचो पर्दछ । अझ भनौँ, हामी सबै जनाले व्यक्तिगत, पारिवारिक र सामुदायिक तहमा वातावरण व्यवस्थापनलाई आर्थिक उत्थानसँगै लग्न सक्ने क्षमता राख्नु जरुरी छ ।

यस्तो क्षमता विकास गर्नका लागि वातावरण शिक्षालाई आम नागरिकहरुसम्म पुर्याउनु आवश्यक छ । यस्तो शिक्षा, जसले आफ्नो वरपर भइरहेका वातावरणीय परिवर्तनलाई बुझ्न सक्ने र व्यक्तिगत देखी सामुदायिक तहसम्म वातावरण व्यवस्थापनका क्रियाकलापहरु सञ्चालन गर्नमा भुमिका खेल्न सक्ने जनशक्ति विकास गरोस्, त्यस्तो शिक्षाको आवश्यकता भइसकेको छ । तथापी वातावरण शिक्षा मात्र नभई पुरा शैक्षिक प्रणाली नै दोषपूर्ण भएको हाम्रो देशमा शिक्षाले वातावरण मात्र होइन की कुनै पनि मुद्दा प्रति सचेत र संवेदनशिल जनशक्ति नै उत्पादन गर्न सकिरहेको छैन ।

शिक्षाको प्रभावकारिता

कोभिड १९ को महामारीको दोस्रो लहरका कारण घोषित निषेधाज्ञाको समयमा मेरो गाउँ घरका गतिविधिहरुलाई मिहिन रुपमा नियाल्ने फुर्सद पाएँ । मेरो गाउँमा अहिले ४० वर्षमुनिका युवाहरु सायदै अशिक्षित छन् । यी मध्ये अधिकांशले विद्यालय तहको शिक्षा हासिल गरेका छन् र धेरैले त उच्च शिक्षा पनि लिएका छन् । यी युवालाई केही हदसम्म देशका सम्पूर्ण युवाहरुको प्रतिनिधि पात्रको रुपमा लिन सकिन्छ । सायद यी शिक्षीत युवाहरुका गतिविधिलाई देशको शैक्षिक प्रणालीको उपलब्धि मापन गर्ने सुचकका रुपमा हेर्न पनि सकिन्छ होला ।

नैतिक शिक्षा, सामाजिक शिक्षा, स्वास्थ्य शिक्षा, व्यावसायीक शिक्षा लगायतका विद्यालय तहमा पढाई हुने अनगिन्ति विषयहरुलाई यी युवाहरुले विद्यालयमा रहँदा फगत अंक र स्तर (rank) हासिल गर्न पढ्नुपर्ने प्रयोगविहिन (useless) पाठको रुपमा मात्र लिए की जिवन उपयोगी सीपहरु विकास गर्ने विषयको रूपमा पनि लिए भनेर पनि अवलोकन गर्न सकिन्छ होला । खासमा त हाम्रो शिक्षा प्रणालीले विद्यार्थीलाई किताबको भारी बोक्ने भरिया, किताबको पाठ घोक्ने सुगा र घोकेको पाठ हुबहु उत्तर पुस्तिकामा उतार गरेर बढी भन्दा बढी अंक हासिल गर्ने प्रतियोगिताको प्रतिस्पर्धि बनाइरहेको छ । यो त बृहत् बहसको विषय हो । यसमा शिक्षाविद् र शिक्षा प्रति सरोकार र चासो राख्नेहरुले बहस चलाइरहेकै छन्, जसलाई अझै घनिभुत बनाउनु जरुरी छ र शिक्षा प्रणालीको पुन:संरचना गर्नु अति आवश्यक छ ।

शैक्षिक प्रतिष्ठानहरुमा लिएको शिक्षाको व्यवहारमा प्रयोग शुन्य प्राय: छ । वातावरण शिक्षाको हकमा पनि सत्य त्यही हो । वातावरण व्यवस्थापनका लागि अपनाइएका अनेकन् उपायहरुमध्ये प्रमुख उपायको रुपमा वातावरणीय रुपमा सचेत नागरिक उत्पादन गर्न औपचारिक शिक्षाको पाठ्यक्रममा वातावरण शिक्षालाई समावेश गरिएको छ । कक्षा १ देखी १० सम्म पढाई हुने अनेक अनिवार्य र ऐच्छिक विषयहरुमा वातावरण व्यवस्थापन सम्बन्धी पाठहरु समावेश गरिएका छन् । विश्वविद्यालय तहमा वातावरण शिक्षालाई विशिष्ट कोर्सको रुपमा पठन पाठन गर्न थालेको धेरै भइसक्यो । वातावरण विज्ञान लगायतका वातावरण सम्बन्धी विशिष्ट कोर्समा स्नातकोत्तर गर्नेको संख्या हजारौँमा छ भने सायद विद्यावारिधि गर्नेहरुलाई पनि गन्ति गर्न गाह्रै पर्ने भइसकेको छ ।

वातावरण व्यवस्थापनको सामान्य सुझबुझ राख्ने जनशक्ति उत्पादन गर्ने लक्ष्य त हाम्रो विद्यालय तहकै पाठ्यक्रमले लिएको छ, विश्वविद्यालय तहको शिक्षा लिइराख्नुपर्दैन । हाम्रो विद्यालय तहको पाठ्यक्रमका अनेकन उद्धेश्यहरुमध्ये एक उद्धेश्य आफ्नो वरपरको वातावरण संवर्द्धन गर्न सक्षम नागरिक उत्पादन गर्नु हो । त्यसमाथी सरकारी र गैर सरकारी दुवै तहबाट रेडियो टेलिभिजन सामाजिक सञ्जाल र अनेक अनौपचारिक माध्यमबाट वातावरण शिक्षाको प्रचार प्रसार व्यापक रुपमा भइरहेको छ । वेद पुराण र धर्मग्रन्थ लगायतका परम्परागत ज्ञानका भन्डारहरुबाट "वातावरणलाई जोगाउनुपर्छ" भन्ने शिक्षा श्रुतिपरम्परा मार्फत अन्तरपुस्ता हस्तान्तरणको क्रम केही घटे पनि अझै अस्तित्वमा छ ।

Image credit: terrapass.com

तर हाम्रा शिक्षित नागरिक, अझ युवाहरु, के गरिरहेका छन् ? जंगलमा आगो लगाइरहेका छन् । "नमार्नु है चरिबरी, दया र धर्म भाग्दछ" भनेर प्राथमिक तहमै पढेकाहरु गुलेली र भरुवा बन्दुक बोकेर चरा चुरुंगी र अन्य जंगली जनावरहरुको शिकार गर्न हिँडिरहेका छन् । एक छाक माछाका लागि खोलामा करेन्ट लगाएर, विष हालेर र बम पड्काएर जलीय पारिस्थितिकीय प्रणालीको दोहोलो मात्रै काढिरहेका छैनन्, आफ्नै शैक्षिक योग्यता, फाइलमा जतन गरेर राखिएको शैक्षिक प्रमाणपत्र र समग्र शिक्षा प्रणालीको खिल्ली उडाइरहेका छन् । रुख बिरुवा अनावश्यक रुपमा काट्ने, खोलामा फोहोर फाल्ने, फोहोर जलाउने, रासायनिक विषादीहरुको अति प्रयोग गर्ने लगायतका अनेकन् क्रियाकलापहरु म अवलोकन गरिरहेछु, जुन काम गर्नुहुँदैन भनेर विद्यालयको आधारभुत तहमा पढाई हुन्छ ।

आदरणीय गुरुहरु, के पढाएछौँ, के सिकाएछौँ ?  शिक्षित नागरिकहरु, के पढ्यौँ, के बुझ्यौँ, के सिक्यौँ ? नीति निर्माताज्युहरु, शिक्षाको उद्धेश्य के हो ?

अन्तमा,

पुराका पुरा शिक्षा प्रणाली असफल भएको छ । हाम्रो संस्कार र संस्कृति दोषयुक्त छ । यसलाई बदल्नुपर्छ ।

यो लेखको उद्धेश्य पढ्नेहरुलाई प्रभाव पार्ने भन्दा पनि म आफैँलाई बदल्ने एक उपक्रम हो । यी पंक्तिहरु पढेर तपाईँहरु प्रभावित हुनुभयो र आफैँलाई बदल्ने तर्फ एक कदम अगाडी बढाउनुभयो भने त गजब भइहाल्यो । मेरो कामले वातावरण विनाश गरेको छ की वातावरण संरक्षण गरेको छ, ता की मेरा सन्ततीहरुले पनि यी वातावरणीय स्रोतहरु देख्न भोग्न पाउन् । बस्, यति सोचिदए पुगिहाल्छ ।

वातावरणीय मुद्धाहरु विकास विरोधी मुद्धा होइनन् । यी त खासमा दीगो विकासका लागि नभई नहुने सवालहरु हुन् । वातावरण नै बिग्रिए कहाँ विकास गर्ने, के मा विकास गर्ने ? "वातावरण व्यवस्थापन" विकासको एक हिस्सा हो । वातावरण व्यवस्थापन र आर्थिक वृद्धिलाई सँगै लैजान सजिलै सकिन्छ । यसको शुरुवात सकेसम्म वातावरणमा कम चाप पर्ने गरी तपाईँ हाम्रो दिनचर्याका सामान्य क्रियाकलापहरुलाई सञ्चालन गरेर गर्नुपर्छ । बस्, विद्यालयमा पढेका ती "वन जोगाऔँ", "नदी संरक्षण गरौँ", "जंगली जीवजन्तु र चराचुरुंगीको संरक्षण गरौँ" लगायतका पाठहरुलाई आफ्नो जिवनमा उतार गरेर म शिक्षित नागरिक हो भन्ने पुष्टि गरिदिनुहोस् । एउटा प्रसिद्ध भनाई नै छ नी, "संसार बदल्नु छ भने शुरुवात आफैँबाट गर्नुपर्छ" ।

कपिल सिलवाल

ksilwal@outlook.com

हिमताल विष्फोटनको खतरा बढ्दो

विश्वव्यापी तापमान वृद्धिका कारण विश्वभरका हिमतालहरुको संख्या  र आयतन बढ्दै जाँदा हिमाली क्षेत्रका मानव बस्तीहरुमाथी जोखिम बढ्दै गएको छ । हिमनदीहरु खुम्चिँदै गइरहेका छन् भने हिमतालहरुको संख्या, आकार र आयतन बढ्दै गएको छ ।

हालसालै विश्वविख्यात विज्ञान पत्रिका "नेचर"मा क्यानडाको एक विश्वविद्यालयका अनुसन्धाताहरुले गरेको अनुसन्धानको हवाला दिँदै एक लेख प्रकाशित भएको छ । लेखमा प्रकाशित एक तथ्यांकका अनुसार पछिल्ला तीन दशकमा पृथ्वीभरका हिमतालहरुको आयतनमा करिब ५० प्रतिशतले वृद्धि भएको छ ।

यस अनुसन्धानमा अन्टार्कटिका बाहेकका पृृथ्वीभरका २५०,००० भन्दा बढी हिमतालहरुको अध्ययन गरिएको थियो । सन् १९९० देखि २०१८ सम्मको अवधिमा हिमतालहरुको स‌ंख्या ९,४१४ बाट बढेर १४,३९४ पुगेको पाइयो । यी हिमतालहरुको सतहको जम्मा क्षेत्रफल ५१ प्रतिशतले वृद्धि हुँदा आयतनमा भने ४८ प्रतिशतले वृद्धि भएको पाइएको छ ।

हिमतालहरुको आकारमा यसरी अस्वाभाविक वृद्धी हुँदा तल्लो तटीय क्षेत्रमा बाढीको जोखिम बढ्दै गएको छ । हिमतालहरु कमजोर र खुकुलो भूधरातलमा अवस्थित हुने भएकाले तालमा पानीको मात्रा बढ्दा विष्फोटनको खतरा पनि बढी हुन्छ । 

नेचरमा प्रकाशित लेख पढ्न तल दिइएको लिंकमा क्लिक गर्नुहोला ।

https://www.nature.com/articles/d41586-020-02560-6

बाढी र पहिरोको वितण्डा: कहाँ चुक्यौँ हामी ?

यो लेख लेख्न बस्दा काठमाण्डौका साथै देशका विभिन्न स्थानमा भारी वर्षा भइरहेको छ । ठाउँ ठाउँमा बाढी र पहिरोले व्यापक मात्रामा धनजनको क्षति गरेको समाचार पढ्नु परिरहेको छ । पुरा राज्यशक्ति कोभिड -१९ को महामारी विरुद्ध एकत्रित भइरहेको समयमा पनि वर्षा र वर्षाजनित विपद् बाढी र पहिरोले भने हामीप्रति थोरै मात्र पनि दयाभाव नराखी कहर वर्षाइरहेका छन् ।

गृह मन्त्रालयको विपद् व्यवस्थापन सम्बन्धी वेब प्लाटफर्म डिआरआर पोर्टलका अनुसार पछिल्लो एक सातामा मात्र देशभर पहिरोका ५५, भारी वर्षाका १३ र बाढीका ५ वटा घटनाहरु दर्ज भएका छन् ।  २५ र २६ गते दुई दिनमा मात्र गण्डकी, कर्णाली र प्रदेश नं ५ का विभिन्न जिल्लाहरु लगायत देशका विभिन्न स्थानमा गएको पहिरोमा कम्तीमा २६ जना मारिएका छन् भने ४१ जना बेपत्ता भएका छन् ।

जल तथा मौसम विज्ञान विभागको मौसम पुर्वानुमान महाशाखाका अनुसार मनसुनको प्रभाव अझ बढ्दै जाँदा वर्षाको मात्रा अझ बढ्ने र बाढी पहिरोबाट हुने क्षतिको मात्रा पनि बढेर जाने देखिन्छ । कुल जनसंख्याको ६८ प्रतिशतभन्दा बढी जिविकोपार्जनका लागि कृषिमा आश्रित भएको देशमा हामी धर्मसंकटमा बाँच्नुपरेको छ । वर्षा नहुँदा भोकभोकै बाँच्नुपर्ने, अधिक वर्षा हुँदा जनधनको क्षति व्यहोर्नुपर्ने । हामीलाई चाहिने ठीक्क मात्रामा प्रकृतीले वर्षा गराइदिए त हुन्थ्यो, तर यो फगत एक कल्पना न हो ।

प्राकृतिक रुपमै हामी बाढी र पहिरोको ठूलो जोखिममा छौँ । वर्षभरी हुने जम्मा वर्षाको ८० प्रतिशत भन्दा बढी त मनसुनका ३ महिनामा मात्र हुन्छ । भौगर्भिक हलचलका कारणबाट अस्थिर र कमजोर भूधरातल निर्माण भएको छ । त्यसमाथी मानवीय अज्ञानता र लापरवाही जोडिन आउँदा जोखिम झनै बढेको छ ।

अधिकांश भूभाग भिरालो सतहले अगटेको छ । गुरुत्वबलको कारण नै यी भीराला जमिनका ढुङ्गा र माटो तलतिर तानिइरहेका हुन्छन् । सतह मुनीको विशाल इण्डियन प्लेट झनै विशाल तिब्बती प्लेटमुनी घुस्रिँदै गएको कारणबाट निर्माण भएका हाम्रा पहाडहरु विश्वको अन्यत्रका पहाडका तुलनामा नयाँ र कमजोर प्रकृतीका छन् । भौगर्भिक हलचलका कारण हाम्रो भूसतह अस्थिर र कमजोर बन्न गएको छ । तसर्थ हाम्रा पहाडहरुमा पहिरो प्राकृतिक रुपमा नै एक स्वाभाविक र अवश्यम्भावी प्रकोप बन्न पुगेको छ ।

पहाडी क्षेत्रमा रहेको उचाइको तिव्र विविधताले गर्दा हिमाल, पहाड र चुरेलाई मुहान बनाएर बहने हजारौँ नदीहरु तिव्र गतिमा बहने गर्छन् । तिव्र गतिमा बहँदा यी नदी, खोला, खहरे र खोल्सीहरुले पहाडका फेद काटेर आफूसँग कोसेली ठूलो मात्रामा गेग्र्यान लिएर तराई झर्छन् । तराईको समथर मैदानमा ती गेग्र्यानको बिस्कुन फिँजिँदा नदीको सतह बढ्न गएको छ । मनसुनको समयमा अत्याधिक वर्षा हुँदा नदीको सतहमा पानी बढी हुन गई छिमेकी खेती र बस्तीतिर पोखिने हुँदा बाढीको वितण्डा निम्तिन पुग्छ । यसरी पहाडमा पहिरो जस्तै तराईमा बाढी पनि प्राकृतिक रुपमा एक स्वाभाविक र नियमित प्रकोप बनेर रहेको छ ।

प्राकृतिक रुपमा नै अभिशापको रुपमा प्राप्त बाढी र पहिरोको प्रकोपको जोखिमलाई पछिल्लो समय मानवीय क्रियाकलापहरुले झनै बढाएका छन् । कलिला र कमजोर पहाडका फेदीहरुमा सडक निर्माण गरिँदा टाकुराका ढुंगा माटोको आधार काटिन पुगेको छ । सुस्तरी तलतिर घस्रिरहेको जमिनको सतह तिव्र रुपमा खस्न थालेको छ । जलवायु परिवर्तनका कारण मनसुनको समयमा वर्षाको उच्चता ‍(छोटो अवधिमा धेरै वर्षा हुने) झनै तिव्र हुँदा पहिरोको संख्यामा बढोत्तरी भएको छ ।

सडक निर्माण र बस्ती विस्तारका कारण उत्तरका हिमाल र महाभारत पर्वत श्रृंखला भन्दा पनि झनै युवा र कमजोर चुरे पर्वतको नाजुक जमिनलाई जोगाएर राखेका वनजंगलमाथी मानवीय चाप बढ्दै गएको छ । जसका कारण भूक्षयको मात्रामा तिव्रता आएको छ । चुरेबाट नदीहरु मनसुनको समयमा अत्याधिक मात्रामा गेग्र्यान बोकेर तराई जान्छन् । जसले तराईमा नदीको सतह अस्वाभाविक रुपमा बढाएको छ र बाढीको कहर निम्त्याएको छ ।

हामीलाई थाहा नभएको होइन, हामी बाढी र पहिरोको उच्च जोखिममा छौँ । वर्षेनी वर्षायाममा बाढी पहिरोका कारण ठूलो धनजनको क्षति भोग्नु परिरहेको छ । तर हामी नेपाली बिन्दास स्वभावका छौँ । विपद्को समयमा हाम्रो रुवाबासी सुनीनसक्नुको हुन्छ । तर केही समयपछाडी नै हामी त्यसलाई भुलिसक्छौँ । विपदबाट पाठ सिकेर आगामी दिनमा विपद्को जोखिम घटाउनेतर्फ हाम्रो ध्यान आवश्यक मात्रामा केन्द्रित हुन नसकेको कारणले नै आज यो अवस्था आएको हो ।

पहिरो टारेर टार्न नसकिने भूगोलमा सडक निर्माण गरिरहँदा पनि पर्याप्त मात्रामा रोकथामका क्रियाकलाप पनि सँगै सञ्चालन भइरहेको पाइँदैन । यो साल सडक खन्ने, अर्को साल नाली खन्ने, त्यसपछि कालोपत्रे गर्ने अनि पहिरो आएमा सोहोर्ने, तारजाली लगाउने प्रवृत्ती देखिन्छ । पहाडका फेदीहरुमा सडक ट्र्याक बनाउँदैदेखी पहिरो रोकथामका लागि आवश्यक संरचनागत र गैरसंरचनागत उपाय पनि अवलम्बन गर्दै जानु आवश्यक हुन्छ । अन्यथा सडक निर्माणमा भन्दा बढी लगानी पहिरो रोकथाममा लगाउनु पर्ने हुन्छ । सडक असुरक्षित बन्न पुग्छ । सडक दुर्घटनाहरु नियन्त्रण गर्न गाह्रो हुन्छ । सडक माथीका बस्ती, खेती र वातावरण पहिरोको चपेटामा परिरहन्छन् ।

स्थानीय तहमा स्थानीय सरकार र उपभोक्ता समितिहरुबाट निर्माण गरिएका सडक त सडक पनि होलान् तर त्यो भन्दा बढी काल हुन् । ती सडकहरु स्थानीय जैविक विविधताको विनाश, कृषियोग्य जमिनको विनाश, वातावरणीय ह्रास, जलश्रोतको संहारका साथसाथै बाढी पहिरोका पनि प्रमुख कारक बन्न पुगेका छन् । बिना कुनै वैज्ञानिक योजना अनियन्त्रित रुपमा पहाडको छाती चिरेर खनिएका यी संरचनाहरुले व्यापक मात्रामा भूक्षय निम्त्याइरहेका छन् । यीनले पहाडमा पहिरो खसाउने र नदीहरु मार्फत गेग्र्यान असारेर तल तराईमा बाढीको आतंक मच्चाउने काम गरिरहेका छन् ।

स्थानीय सरकारहरुले सडक खनेर खत्तम गरे भन्न खोजिएको भने होइन । जनताको घरदैलोमा नै सिंहदरबार पुग्दा पनि जनताले सडक, खानेपानी, विद्युत जस्ता विकासका पुर्वाधारहरुको स्वाद लिन पाएनन् भने अब कहिले लिने ? तसर्थ स्थानीय सरकारहरुले बुद्धिमत्तापुर्वक जनआकांक्षालाई सम्बोधन गर्दै पुर्वाधार निर्माण, वातावरण संरक्षण र सामाजिक समानता कायम गर्ने दिगो विकासको बाटो लिनुपर्छ । यसका लागि स्थानीय सरकारका राजनैतिक र प्रशासनिक नेतृत्वमा धैर्यता, विवेक र संयमको भने ठूलो आवश्यकता पर्दछ ।

२०७७ असार २७ गते

कर्मचारी मित्रहरू एक अर्काप्रति समभाव राख्नुहोस् !

संघीय निजामती सेवा विधेयक विभागीय मन्त्री र केही सदस्यहरूको असहमतिका बाबजुद हालसालै राज्य व्यवस्था समितिबाट पारित भएको छ । विधेयकका कैयन् प्रावधानहरू माथि असहमति राख्दै अधिकांश निजामती कर्मचारीहरू आन्दोलित भएका छन् । तथापि कर्मचारीका विभिन्न सेवा,समूह, तह, तप्काका विमतिहरू फरक फरक रहेका पाइन्छन् । यसैले आन्दोलन पनि टुक्रिएर झुन्ड झुन्डमा चलेको देखिन्छ ।

याे प्रशासन डट कममा प्रकाशित मेरो लेखकाे हिस्सा हो । पुरा लेख पढ्न तलकाे  लिंकमा  क्लिक गर्नुहोस् ।
https://www.prasashan.com/2020/07/04/184444/

हराएका जिवनहरु

सानो थियो गाउँ । एकाध घरहरु थिए । यता सय भन्दा धेरै कम संख्यामा होमो सेपियन्सहरु विचरण गर्दथे । यी सेपियन्सहरुले जिवन निर्वाह गर्न बाख्रा, कुखुरा, गाई, भैँसी आदी घरपालुवाहरु गरेर जम्मा जम्मी केही सय गैर सेपियन्स जनावरहरु पालेका हुँदा हुन्, सायद । दश बिस प्रजातीका वनस्पतिहरु खेती गरिन्थे होला । वातावरण र जैविक विविधतामाथी चाप त परेकै थियो, तर थोरै ।

माया लाग्थ्यो, जंगली जनावरहरुको, जंगलमा हुर्किरहेका रुख बिरुवाहरुको । गाई बाख्रा चराइन्थ्यो । घाँस दाउरा गरिन्थ्यो । प्रकृतिमै पूर्ण निर्भर थियौँ । प्रकृतिको संरक्षण र उपयोग धेरथोर सन्तुलनमै चलिराखेको थियो ।

गाउँको भूगोल चिरेर राजमार्ग र जिल्ला सदरमुकाम जोड्ने सडक निर्माण भयो । सडक वरपर दुई चार घरहरु थपिए । यात्रुहरुलाई भात खुवाउने रेष्टुरेन्टहरु खुले । केही पसलहरु थपिए । दाउराका लागि जंगलका रुखहरु काटिन थाले । घरको भकारीमा पैसा थुपार्न जंगलको भकारीका वनस्पतिहरुको दोहन गर्नुपर्ने भयो ।

केही वर्षपछि सडक कालोपत्रे भयो । स्वाभाविक रुपमा सुविधाभोगी सेपियन्सहरु विभिन्न बहानामा गाउँबाट रोडसाइड झर्न थाले । सेपियन्सको भिड हुन थाल्यो । भुँडीको संख्या थपियो । ती भुँडीहरु भर्नका लागि खेतीपाती गर्न जंगल फाँडिए । प्रकृतिको माया घट्दै गयो । आपका न बापका, प्रकृति दोहनले प्रतिस्पर्धाको रुप लियो ।

स्वादे जिब्राहरुले अरिंगालको गोला खोजे, पोलेर झारे, भुटेर खाए । जिब्रो फट्कारे ।

फुर्सदिला हातहरु भरुवा बन्दुक र गुलेली लिएर जंगल छिरे । भेटेसम्म मृग, खरायो, ढुकुर, कालिज, लुईँचे नभेटे सारौँ भए पनि शिकार गरे, मर्दांगी देखाए, नाक फुलाए । एक छाक दाँत कोट्याउने मेलो बनाए ।

जंगलमा आगो लगाउनु सामान्य दृश्यावलि बन्न थाल्यो - बारी विस्तार गर्न । मनोरञ्जनका लागि । चितुवा लखेट्न । दुम्सी मार्न । लापरवाही गरेर । अर्को वर्ष घाँस पलाउला भनेर । पड्के च्याउ उम्रेला र स्वाद लिउँला भनेर ।

एकपटक एक परिवारले खेत सिँचाई गर्न खनेको पोखरीमा माथी पाखादेखी गुँडुल्किँदै झरेको निर्दोष सालक फस्यो । पोखरीमा साल माछा पर्‍यो भनेर गाउँ नै उल्टियो । घोचाले हानी हानी मारे । पुरा गाउँ युद्ध नै जितेको मुडमा आयो । एक जनाको भागमा मुस्किलले एक चोक्टा पर्‍यो । केहीले खबटामा चित्त बुझाए ।

यस्ता निर्मम घटनाका कैयन् एपिसोडहरु भोग्दै समयको श्रृंखला कट्दै गए ।

आक्कल झुक्कल बाख्रा चराउन जाँदा दुर्लभ गोहोरो बारीका कुनाकानी दौडिरहेको देख्थेँ । मन रमाएर गोहोरो भन्दा छिटो दौडन्थ्यो । चिकेन, मटन, पोर्क, बफ खाएर पनि अतृप्त रहेका जिब्राहरुले भेटे त्यसलाई पनि बाँकी राख्दा रहेनछन् । हरे शिव !

खोलामा विष हालेर, बम हानेर, करेन्ट लाएर प्रशस्त माछा मार्ने सहज तौर तरिकाहरुले जाल खेल्ने, बल्छी थाप्ने, थाल थाप्ने, कुर खेल्ने, घन हान्ने, दुवाली छेक्ने जस्ता परम्परागत र तुलनात्मक रुपमा पर्यावरण्ीय सन्तुलन कायम राख्ने विधिहरुलाई विस्थापित गर्न थाले । जमिनका भन्दा बढीसंवेदनशिल हुने खोलाका जिवनहरु मासिए ।

मानिसको लोभी मन ! थोरैले नपुग्ने, धेरै ओगट्ने । पुगेस् पुगेस्ले पुगेन । पेट भर्नेगरी खायो, बढी भाको फालिदियो । बाल ?!

सर्पदंशका सत्यहरु वषौँको अन्तरालमा आक्कल झुक्कल सुनिने कुरा थियो । तर खेतमा भ्यागुता, मुसा खाइदिएर गुन लाउन हिँडेका नागहरु मानिसका आँखा अगाडी आइपुगे भने रोज मारिन्थे । भलै नागपञ्चमीमा दैलोमाथी नागको तस्बिर टाँगिन्थयो । नागको मुर्तिले दुग्ध स्नान भेट्थ्यो । ढोँगी सेपियन्स !

केही सचेत मनहरु चिन्तातुर हुन्थे । समस्याको जड अशिक्षा र गरिबीलाई मान्थे । गाउँ गाउँमा विद्यालय र कलेजहरु खुले । मानिसहरु पढे । शिक्षित भए ।

यही लक डाउन ताका देखेँ -स्नातक र स्नातकोत्तरहरु करेन्ट लाउँदै माछा मार्न व्यस्त थिए । जलीय पारिस्थितिकीय प्रणालीको महत्वबारे आधारभुत तहमा पढाइ हुन्छ । शिक्षित र सम्पन्न व्यक्तिहरु हातमा गुलेली बोकेर जंगलबाट फर्कँदै थिए । देशका कणर्धारहरु निराश भएर एउटा ढुकुर पनि नभेटेकोमा गुनासो गर्दै थिए । हाय शिक्षा !

युवाहरु शहरमुखी । विदेशमुखी । शहरमा रहेका जिब्राहरु गाइ भैँसीको शुद्ध घिउ खोज्छन् । बुढा बाउआमाहरु कुप्रिदैँ जंगल छिर्छन् । रुख चढेर स्याउला झार्न सक्दैनन् बौरा ! फेदैदेखी सालका लुंगुराहरु गिँडाइदिन्छन् । भारी पुर्‍याउँछन् । शहरमा रहेका निष्ठुर सुविधाभागीहरुलाई पाथीका पाथी दही, दुध, घिउका कोसेली पुर्‍याएर सन्तान सुख खोज्दछन् । साल र अन्य वनस्पतिहरु, अनि तिनमा आश्रित प्राणिहरु त सन्तान सुख नै भोग्न  नपाई शहिद हुने भए त ।

बोटै पिच्छे फरक स्वाद पाइने आँपका बुटाहरु घट्दै गए । अमलाका बुटा आक्कल झुक्कल भेटिन्छन् । करमका बुटाहरु रोगाएर खण्डहर जस्तै देखिन थालेका छन् । पालुवा लाग्न नपाउँदै निमोठिएर होलान्, शायद । सयौँ वनस्पतिहरु त मैले पहिचान र स्मरण गर्न नपाउँदै लोप भइसकेका होलान् ।

भ्यागुताहरुको ट्वार्र ट्वार्रको लाउडनेस घट्दै गएको छ । कति थरी सर्पहरु भेटिन्थे । आइसल्याण्डमा भन्दा दुर्लभ छन् अहिले । गोहोरो त देखिएकै छैन।

खजुरो, बिच्छी, झ्याउँकिरीका प्रजातीहरु पनि घट्दै गएका रहेछन् ।

हुँचिलको हुँ हुँ सुनिएको छैन । ठेउवाको ठ्याँ ठ्याँ सुन्न कान तिर्खाइरहेको छ । तित्राको “तिन तारे तिरित्”आक्कल झुक्कल मात्र सुनिन्छ, कतै कतै ।

चितुवा छैनन् होला र त घरपालुवा जनावरहरुलाई आक्रमण गरेको खबर सुनिएको छैन । तै तै बाँदरहरु चाहिँ प्रशस्तै छन् र बाली जोगाउन हम्मे हम्मे परेको छ । गोडा दोएक चितुवाहरु जंगलमा बँचेका हुन्थे त बाँदरको पनि दुहाई हुन्थ्यो होला ।

रैथाने बालीहरु पनि बाँकी छैनन् है । बढी उत्पादन दिने तर बिउ जगाउन नसकिने, वर्षेनी किन्नुपर्ने हाइब्रिड वा विकासेको जगजगी छ । ठूला ठूला घोगा फलेको देखेर जुँगा मुसार्ने कृषकहरु रासायनिक मल, विषादी नभई उत्पादन नदिने यी विकासेको स्याहारमा ऋण ठेक्न बाध्य छन् ।

केही वर्षको अन्तरालमा हो, यो दुर्घटनाको सुस्त र तिव्र रुप देखिन थालेको । अर्धचेत, अचेत र सचेतहरुले धरीे चेतेका चाहिँ छैनन् है । हराएका जिवनहरुको सायद लेखाजोखा पनि गरेका छैनन् । कारण - विकल्प अझै प्रशस्त देखिएका छन् । तर जिवहरु लोप हुँदै जाँदा बाँकी बचेका जिवहरु पनि बढी जोखिममा पर्दै जाने र लोप हुने दरले ज्यामितीय रुप लिने पर्यावरणको सामान्य नियम कसले कसलाई बुझाउने ?

सन् २०२० को विश्व वातावरण दिवसको दिन यस्तै पिडादायी चिन्तनमा बित्यो । तपार्इँको नी ?