Corona and Environment, Nepal - 1

While environmental quality of Nepalese cities has been seen improved due to stoppage of industrial, commercial and transport sector activities, observation of rural environment shows the environmental quality has been deteriorated due to increased pressure on rural environment. The pressure has increased due to back flow of people from cities to villages to dodge corona infection. Similarly, the people have earned time, which is used to create extra burden on environment.

In my village, people are burning forests for entertainment, expanding farmland or growing grass for pastoring. Aquatic ecosystems of local rivers have been destroyed by overfishing. Electric current is being used to kill fishes, which is also killing other lives in the ecosystem. Similarly poisoning is also used for fishing, which also kills aquatic lives other than fish especially amphibians which were already in pressure due to degradation of aquatic environment.

I had recently visited to a river of my village. I was surprised not to see shoal of fish, which was a usual scene some years ago. The corona dodgers have no mercy towards the fish, frogs, tadpoles, crab and other aquatic creatures. I saw several groups fishing in the river using different methods including electrocution. The fishermen were not the illiterate aged persons, but the educated ones, who had received at least high school level education. This scene was an example of failure of civic education in Nepal.

Activities like forest fire and burning of agricultural residues are polluting the air, when we are pretending to breathe fresh air in urban settings. The deforestation rate seems to be increased. Asleep agricultural activities seem to be awaken because the returned folks have used their free time in agricultural activities. They have done so in fear of predicted food crisis and price hike in near future. Oxen have been replaced by power tillers for saving time, money and better tillage, which has increased consumption of fossil fuel.

In another visit to a forest, I couldn't breathe because of smoke released due to forest fire. My eyes were burning of smoke. I saw the forest floor was black of charcoal, shoot and ash. It was not about a certain section of forest but the entire landscape. People were seen igniting fire in the forest area adjacent to their farmland for clearing purpose. Upon my query, they said that they did this to protect their farm from wild animals and expand pastor for their farm animals. The scene was very awful and painful to a conscious person.

In global setting, though the environment has felt relaxed now due to reduced economic activities, there is certainty of explosion of economic activities after this corona outbreak ends. This will shadow the environmental issues, which were just being mainstreamed with development before corona. So the environmental scientists and environmentalists need to prepare strategies to plan how to advocate about environmental issues at that time. It is clearly obvious that environmental degradation is more dangerous than any virus outbreak, because of slow killing and vast nature of former.

चलचित्र: बाटला हाउस र निर्मला काण्ड

अहिले थिएटरहरुमा स्थापित कलाकार जोन अब्राहम द्वारा मुख्य भूमिका निर्वाह गरिएको हिन्दि चलचित्र "बाटला हाउस" प्रदर्शन भैरहेकोछ ।  सन् २००८ मा  दिल्ली प्रहरीद्वारा शृंखलाबद्ध बम काण्डका आरोपित आतंकवादीहरुमाथि भएको कारबाहीमाथि आधारित रहेर यो चलचित्र बनाइएको रहेछ । एउटा इमान्दार प्रहरी अधिकृतले कर्तव्यनिष्ठ  भएर जिम्मेवारी निभाइरहदा उमाथि उठ्ने प्रश्नहरु र सोझिने चोर औलाहरुवरिपरि  यो चलचित्र केन्द्रित छ ।

कुनै एउटा विश्वविद्यालयको विद्यार्थीको वेश धारण गरेर शहरमा आतंक मच्चाइरहेका युवाहरुलाई जब प्रहरीले कारबाही गर्दा, उनीहरु मारिन्छन र पक्राउ पर्छन, तब त्यस घटनामाथि राजनैतिक दलहरु राजनीति गर्न थाल्छन, मिडियाहरु टि आर पीको लागि मसला न्युज बनाउन थाल्छन, अनि अधिकारकर्मीहरु सडक तताउन थाल्छन । तर त्यस घटनामा मारिएको तथा घाइते भएका इमान्दार प्रहरीहरुमाथि कसैले समवेदना समेत व्यक्त गर्दैनन्। उल्टो प्रहरीले "फेक इन्काउन्टर" गरेको भनि प्रचारबाजी र विरोध गर्छन । यसबीचमा सो अनुसन्धान टोलीको संयोजक भएर काम गरिरहेको प्रहरी अधिकृत  संजय कुमार कसरि परिस्थितिको सामना गर्छ र सत्य स्थापित गर्छ भन्ने कुरालाई चलचित्रमा बडो रोचक ढंगले प्रस्तुत गरिएको छ ।

ज्यानको बाजी राखेर राष्ट्रको सेवामा खटिनु छ । समाजका किराहरुको सफाई गर्ने क्रममा आफ्ना सहकर्मी हरु गुमाउनुको पिडा मुटुमा गाठो परेर बसेको छ । कुन समय आफ्नो टिकट काटिने हो केहि पत्तो छैन । दिन रात केहि नभनी अनुसन्धान गरेको छ । तर जस पाउनुको सट्टा उल्टो आरोपहरुको सामना गर्नुपर्छ, इमान्दारितामाथि प्रश्न उठाइञ्छ । अनि कुन मनोबलका साथ् त्यो राष्ट्रसेवकले काम गर्न सक्ला? तर पनि त्यो प्रहरी अधिकृत आफ्नो कर्तव्यपथबाट विचलित हुदैन, अडिग भएर आफ्नो काममा लागि नै रहन्छ ।




यो चलचित्र हेरिरहदा मैले यसमा नेपालको चित्र पाउछु । उसै पनि छिमेकी राष्ट्र भारत र नेपालको समाज, राजनीति र प्रशाशनको संस्कृतिमा  खासै अन्तर भेट्दिन मा । विशेषगरी पछिल्लो समयको एउटा चर्चित काण्ड, "निर्मला पन्त बलात्कार र हत्या प्रकरण" मेरो दिमागमा आउछ । कसरि प्रहरीले अनुसन्धानको क्रममा संदिग्ध अपराधीहरुलाई पक्राउ गर्छ, कसरि सो घटनामा राजनीति गर्न राजनैतिक अभिष्ट लिएका व्यक्तिहरुले जनतालाई भड्काएर सडकमा ओराल्छन र आन्दोलनको रुप दिन्छन ? कसरि अधिकारकर्मी भनिएकाहरुले आफ्नो दुनो सोझ्याउन घटनामाथि मसला थपेर आफुलाई मिठो लाग्ने परिकार तयार गर्छन  ?

त्यसैगरी, कसरि एउटा इमान्दार प्रहरी अधिकृतको अनुसंधान माथि  प्रश्न उठाइञ्छ र अपराधीहरुलाई सजाय दिलाउनुको साटो प्रहरीहरुमाथि नै कारबाही हुने वातावरण बनाइञ्छ?  कसै प्रहरीबलको मनोबाल गिराइञ्छ? कसरि मिडियाले अनुसन्धानमा प्रहरीलाई सघाउने रिपोर्टिङ्ग गर्नुको साटो नियोजित प्रचारबाजी गरेर अनुसन्धानलाई अर्कै मोडतर्फ़ धकेल्छ भन्ने कुरा हिजो निर्मला काण्ड र यससंग जोडिएका घटनाक्रम हरुमा देखिएकै हो । आज बाट्ला हाउस हेरिरहदा मलाई निर्मला काण्ड लाइ केन्द्रमा राखेर नेपालका मिडिया, राजनैतिक दल र अधिकारकर्मीहरुले मन्चन गरेको नाटक हेरेको जस्तो लाग्यो ।


किन प्रहरी बल दिनानुदिन कमजोर बन्दै गैरहेको छ? किन यसका अनुसन्धान हरु प्रभावकारी बनिरहेका छैनन्? चरम राजनैतिक हस्तक्षेप त आफ्नो ठाउ छदैछ, साथ साथ् हाम्रो समाजको मनोविज्ञानले पनि काम गरेको छ। हामि प्रहरीमाथि विश्वास नै गर्दैनौ, प्रहरिबलले  कठिन परिश्रम गरेर तयार गरेको अनुसन्धान प्रतिवेदनलाई  हामि विश्वास गर्दैनौ तर एउटा "प्रोपागाण्डिस्ट"ले  हचुवामा तयार गरेको "कन्स्पिरेसी थ्यौरी"लाइ विश्वास गरेर हामी त्यसलाई सत्य ठान्छौ र लह लहैमा लाग्छौं  ।

संचार माध्यमहरुलाई सत्य के हो भन्ने संग सरोकार नै छैन, उनीहरु त आमजनतामा रहेको प्रहरी विरोधी मनोविज्ञानलाई भजाएर समाचारको व्यापारमा मस्त छन् । राजनैतिक दलहरुलाई कसरि कुनै एक घटनाक्रमलाई तोडमरोड गरेर आफ्नो दललाई फाइदा पुर्याउने भन्ने संग मतलब छ । अधिकारकर्मिहरुलाई कसरि आफ्नो "बिजनेस" दिगो बनाउने भन्ने सरोकार छ ।

न्याय कसलाई चाहिएको छ ? यहा त सबैलाई आफ्नो स्वार्थ पूर्ति गर्नु छ। आ-आफ्नो व्यापार चम्काउनु छ ।

ज्यानको बाजी राखेर निस्पक्ष अनुसन्धान गरेर सत्य बाहिर ल्याउदा उल्टै आरोपको भागिदार हुनु पर्ने भए पछि प्रहरीहरुले पनि किन बेकारमा दुख गर्नु? भिडको पछि लागे भैगयो । जसो जसो पण्डित बाजे, उसै उसै स्वाहा गरे भैहाल्यो । सत्य कसैलाई पनि  थाहा पाउनुपरेको  छैन, सबैलाई त मसालेदार समाचार चाहिएको छ, जसबाट सत्य हैन, मनोरंजन पाउन सकियोस । 

उकुुसमुकुस- १: अपेक्षा, उपदेश र दुःख

गौतम बुद्धका अनगिन्ति उपदेशहरुमध्ये एउटा उपदेश मलाई बार बार सम्झना आउँछ ।

“अरुले गरेको जुन व्यवहार तिमीलाई मन पर्दैन, त्यो व्यवहार तिमी पनि अरुसँग नगर ।”

बुद्धको यो उपदेश म हरदम लागु गर्न कोशिस गरीरहन्छु । दुर्भाग्यवश यस विपरित व्यवहार म बाटै पटक पटक हुन्छ । यसका लागि म क्षमा चाहन्छु । हरेक पटक एकदम सोचेर र जाँच परख गरेर व्यवहार गर्न सम्भव नहुने रहेछ, यसकारण धेरैपटक अनायास कुनै क्रिया वा प्रतिक्रियामा मैले ग्रहण गरेका कतिपय दर्शन म बाट लागु नहुन पनि सक्छन् । यस्तो हुन नहुने हो तर लागु गर्ने कोशिस भने म बाट हरदम जारी नै रहन्छ ।

source of photo: https://www.artvault.co.in/product/lord-buddha-2/ 

यसमा अर्को कुरा के पनि जोडिन आउँछ भने जान्नु र व्यवहारमा उतार्नु अलग कुरा हुन् । कुनै कुरा जान्दैमा व्यवहारमा त्यो प्रकट नहुन पनि सक्छ । तथापी कुनै ज्ञान ग्रहण गरेर जिवनमा लागु गर्न उपयुक्त हुन्छ भन्ने कुरा महसुस गरीसकेपछी भने सो कुरालाई लागु गर्ने तर्फ नै हर प्रयत्न  केन्द्रित हुनुपर्छ । यसका बावजुद समयको बहाव सँगै परिवर्तन हुने समय सापेक्ष कतिपय कुराहरुलाई अद्यावधिक गर्दै लैजानु आवश्यक पनि देख्छु म ।

ज्ञान ग्रहण गर्ने कुरा पनि मानिस पिच्छे फरक हुँदोरहेछ । एकै सुचनाबाट पनि मैले निकाल्ने निस्कर्ष र तपाईँले निकाल्ने निस्कर्ष फरक हुन सक्छ । सुचना ग्रहण गर्ने क्रममै सुचनालाई कसरी ग्रहण गर्ने, कति ग्रहण गर्ने, कसरी विश्लेषण गर्ने र कस्तो निस्कर्ष निकाल्ने कुरा व्यक्तिपिच्छे नै फरक हुनुमो निजको मेन्टल मोडेलको भुमिका रहन्छ । बालक जन्मेर यस धर्तीमा आइसकेपछि उसले प्राप्त गर्ने वातावरणमा मेन्टल मोडल निर्भर हुन्छ ।
वयस्क अवस्थामा आइपुग्नु भन्दा पहिल्यै उसले एक किसिमको मेन्टल मोडेल तयार गरिसकेको हुन्छ ।

मेन्टल मोडेल कस्तो हुने भन्ने कुरा व्यक्तिले प्राप्त गर्ने आहार विहार, प्राकृतिक वातावरण, पारिवारिक तथा सामाजिक परिवेश, संस्कार, शिक्षा दिक्षा, हुर्काइको तौर तरिका लगायतका धेरै मिहिन पक्षहरुमा भर पर्ने हुँदा व्यक्ति पिच्छे नै यो फरक हुन जान्छ । यद्यपि दुई वा दुई भन्दा बढी मानिसहरुका मेन्टल मोडेल बिच केही आधारभुत कुराहरुमा समानता भने रहन सक्छ नै ।

यसर्थ प्रकृति र समाजबाट प्राप्त हुने सुचनाबाट कस्तो निस्कर्ष निकाल्ने भन्ने कुरा व्यक्तिको मेन्टल मोडेलमा भर पर्दछ । राम्रो वा नराम्रो, ठीक वा बेठीक, सकारात्मक वा नकारात्मक भन्ने कुराहरु सापेक्षिक कुरा हुन् । एकै वस्तु वा तथ्य पनि मलाई राम्रो लाग्न सक्छ भने यहाँलाई नराम्रो लाग्न सक्छ त्यस्तै तपाईँलाई ठीक लागेको कुरा मलाई मन नपर्न पनि सक्छ । संसारमा हरेक मानिसका भिन्न रोजाईहरु छन् । तपाइँँले जसरी सोच्नुहुन्छ, मैले त्यसरी सोच्नुपर्दछ भन्ने छैन । यसको अर्थ, म सही तपाइँ गलत भन्ने पनि हैन । सही वा गलत सापेक्षिक कुराहरु हुन् ।
यहि कुरा नै म ग्रहण गर्ने कोशिस गर्दैछु ता की मलाई अरु व्यक्तिहरुसँग अपेक्षा उत्पन्न नहोस् । मैले सोचेझैँ अरुले पनि सोचिदिए हुन्थ्यो भन्ने सोचाइले अरु व्यक्तिहरुसँग मैले अपेक्षा राख्न थाल्दछु । तर हरेक व्यक्तिको मेन्टल मोडेल फरक हुने हुनाले उसको सोच र व्यवहार मेरो अपेक्षासँग मेल खाँदैन । अनि म दुःखी हुन्छु, निराश हुन्छु । दुःख र निराशाको कारण नै अपेक्षा त हो । यस्तो भैदिए हुन्थ्यो, उसले यस्तो सोचिदिए हुन्थ्यो, उसले यस्तो गरिदए हुन्थ्यो भन्ने प्रकारका अपेक्षाहरुको सिर्जना जब म गर्न थाल्छु  तब त्यस्तै त हुँदैहुँदैन ,अनि म निराश हुन थाल्छु । दुःखी हुन थाल्छूु ।

source of photo: https://www.saatchiart.com/art/Painting-Sad-Man/840574/3762141/view

यही अपेक्षाको सिर्जना सँगै उपदेशको प्रसंग पनि शुरु हुन्छ , जुन मैले शूरुमै उल्लेख गरेको गौतम बुद्धको उपदेशको प्रसंगसँग मिल्न जान्छ ।

म अरुसँग त्यो व्यवहारको अपेक्षा गर्दछु, जुन व्यवहार म आफैँ चाहीँ गर्दिन भने त्यो कति युक्तिसंगत होला ? अथवा म अरुसँग त्यो व्यवहार नगरोस् भन्ने चाहना राख्छु, जुन म आफैँ गरिरहेको हुन्छु । आफ्नो आङको भैँसी नदेख्ने, अरुको टाउको जुम्रा पनि देख्ने?? आफ्ना कमी कमजोरीलाई चाहीँ नजर अन्दाज गर्ने वा तिनलाई आफ्नो सामथ्र्यकै रुपमा लिएर घमण्ड गर्ने, अनि अरुले चाहीँ सुध्रिनुपर्छ भन्ने अपेक्षा राख्ने ? अनि त्यो अनुचित अपेक्षा अरुबाट पुरा होस् भनेर उपदेश दिन थाल्ने ।

"तिमीले यसो गर्नुपर्दछ । तिमीले यसो गर्नुहुँदैन ।"

ए बाबा ! हरेक व्यक्तिका आफ्ना स्वभाव हुन्छ, रुची हून्छ, आफ्नै मेन्टल मोडल हुन्छ । तसर्थ उसका चाहना, रुची, इच्छा, बोली व्यवहार म भन्दा फरक हुन्छ भन्ने तथ्यलाई भुलेर म किन उ सँग अपेक्षा राखिरहेको छु ? अनि त्यो अपेक्षा उ बाट पुरा गराउन म किन उसलाई उपदेश दिइरहेको छु ? जुन कुरा म उपदेश दिइरहेको छु, त्यही कुरा मैले चाहीँ लागु गरिरहेको छु त ? अझ मैले लागु गरेकै भए ता पनि त्यही कुरा बाँकी दुनियाले पनि गर्नुपर्छ भन्ने मेरो चाहना हो ? हो भने म गलत छु, मैले आफूलाई सुधार्नै पर्दछ । मैले मेरो दृष्टीले देखेको मात्र ठीक, अरु सब बेठीक भन्ने सोच त्याग्नैपर्दछ । फेरी यो सब अरुको खुसीका लागी हैन , मेरै खुसीका लागि हो ।

An uninvited guest of midnight

Rented room of mine, here in Baglung, has been turned out to be a small ecosystem, where I remain as a keystone species. Today, a frog also migrated in a rainy night of August into my room. It was a dark colored amphibian having slender body. I was watching wrestling in youtube, turned off all the lights. A sudden jump of a creature above my body almost fainted me. 

It could be one of the mice, whom I explored almost a week ago in my kitchen rack. But mice usually don't jump, my common sense says. I turned light on and saw, an almost 4 inch long creature was stuck on wall of my room just above a pile of books. 

I had never seen such a frog, which could adhere on walls. In my village, central Nepal, two types of frogs are common, one swims in water is small and another, big, rough, dark, not good to look usually loves dry. 

But this was different. This had 4 fingers on forelimb, which had adhesive disk on their fingertips, with help of which it stuck on the wall successfully. Moreover, it has longer, and more stretched and stronger hindlimbs, with help of which it could make long leaps. It seems as if it is flying.

It is a marvelous creature. When I tried to chase it out of my room, it was stubborn. 

I wasn't in situation to host some more guests, because a herd of mosquitoes, sand flies, cockroaches, spiders and other smaller insects are already inhabiting this place.Sometimes, some rats come and disturb the peaceful environment.

Oh beautiful frog, you can come again to meet me, but don't bring snakes behind you.!

How School Safety and DRR Project supporting Nepal Government to operationalize SSDP of Nepal?

School Sector Development Plan is a seven year plan (2016-2023) devised by Nepal government to ensure equitable access of all to quality of education. The plan has carried a vision of contributing to the development of self-sustainable, competitive, innovative and value-oriented citizens for the socioeconomic transformation of the nation. Addressing the lessons learned from Gorkha earthquake, the plan has given due emphasis on school based disaster risk reduction and comprehensive school safety.

Promoting and Strengthening DRR and School Safety project is led by Child Centered Disaster Risk Reduction (CC-DRR) consortium. The consortium consists of Save the Children, Plan International Nepal and World Vision as members and UNICEF as strategic partner. Plan International Nepal is implementing this project focusing on 30 community and 10 private schools of Baglung district. This project is funded by European Union Civil Protection and Humanitarian Aid (ECHO).

The project is supporting Nepal government to meet the goals and objectives of SSDP related to DRR and school safety i.e. to mainstream DRR and school safety. SSDP's DRR and School safety objectives are as follows:

·                  To ensure all children have access to safe learning environment.

·                  To mainstream CSS and DRR in education sector by strengthening school level disaster management and resilience among communities.

To meet aforementioned objectives, the SSDP has set 10 strategies. The project is in line with these strategies.  Three expected outcomes of SSDP, school facilities resilient to different kind of disasters; strengthened school disaster management; and institutionalization of risk reduction and resilience education are in line with three pillars of comprehensive school safety framework (CSSF), Safe learning facilities; School disaster management, and Risk reduction and resilience education.

The project supports the schools to carry out multi hazard risk assessment and risk reduction planning. Then the schools will incorporate these risk reduction plans in their School Improvement Plans (SIPs) to ensure effective implementation. The schools prepare education continuity plans focusing on safe evacuation routes, safe havens, safe family reunification and child protection in emergency. The project will support schools in non-structural mitigation activities identified by multi hazard vulnerability and capacity assessment. These SIPs will be shared with respective local governments through a series of advocacy interventions for resource allocation in DRR and school safety activities.

The DRR focal teachers of the schools are being trained on basic first aid skill and the schools are provided with basic first aid kit to ensure basic first aid in schools during emergency. Further, the project also supports the District Education Office in stock piling of emergency education materials.

To spread important awareness messages within school and communities, the project will empower and support child and youth clubs. The teachers have been trained on DRR and School safety. The trained teachers will teach DRR lessons to the students and encourage to promote culture of safety and resilience at their homes too. The teachers training contents on DRR and School Safety have been incorporated within the TPD package. Similarly, head teachers, resource persons and school supervisors will be trained to ensure effective leadership, monitoring and evaluation of DRR and School Safety initiatives at schools.

The project further extends support in contingency planning, stakeholders mapping, sensitization to schools, and other activities for ensuring the mainstreaming of DRR and school safety in ongoing mechanism of education sector.

A minimum school safety package will be developed containing minimum standards of school safety and school based DRR in context of Nepalese schools. The project will support schools in nonstructural mitigation identified after multi hazard vulnerability and capacity assessment.

In this way, the project focuses on some major components of Pillar 2 and 3 of CSSF. However, it is important to pay attention to all components of all three pillars of CSSF. Similarly, it is essential to scale up the culture of school safety to more than 35,000 schools of Nepal. The project is continuously advocating in this regard and developing IEC materials applicable to people with disability too. The dissemination of these IEC materials will support to take these key messages to all Nepal. 

पर्वत, जलवायु परिवर्तन र नेपालको सन्दर्भ Read more at: http://www.khabarsamriddhi.com/archives/2929

कपिल सिलवाल विश्वको जमिनको कूल क्षेत्रफलको २० प्रतिशत भाग पर्वतहरुले ढाकेका छन् । विश्वका  एक अर्ब मानिसहरु पर्वतीय भू- भागमा बसोबास गर्दछन् र विश्वको आधाभन्दा बढी जनसंख्या खाद्यान्न, पानी र सफा उर्जाका लागि प्रत्यक्ष रुपमा पर्वतहरुमाथि आश्रित छन् । पर्वतहरु विभिन्न प्राकृतिक श्रोतहरुका संगम हुन् । 

नेपाल पनि एक पर्वतीय मुलुक हो। यसको कूल भू-भागको ८५ प्रतिशत भन्दा बढी क्षेत्र चुरे पहाड, महाभारत पर्वत श्रृंखला, पहाडी, उच्च पहाडी र हिमाली क्षेत्रले ढाकेको छ । उत्तरदेखि दक्षिणतर्फ लाग्दा करिब १९३ कि.मि.को चौडाईभित्र समुद्री सतहदेखि ५९ मि. देखि ८,८४८ मि. सम्मको उचाइका भूधरातलहरु रहेका छन् । छोटो दुरीमै यो किसिमको भौगोलिक भिन्नता रहनुले विविध जलवायु प्रणाली र उच्च जैविक विविधतालाई त जन्म दिएको छ नै त्यससँगै उच्च सांस्कृतिक र सामाजिक विविधताको पनि रचना गरेको छ । 

नेपालका सबै ठूला नदीहरुको उद्गम स्थल उत्तरतर्फका हिमश्रृंखला हुन् । नेपालको सबैभन्दा ठूलो प्राकृतिक श्रोत पनि जलसम्पदा नै हो । विद्युत, सिँचाई, परिवहन, पर्यटन प्रवर्धन, कृषि, उद्योग आदिको लागि नभइ नहुने श्रोत पनि जलसम्पदा नै हो । एक हदसम्म भन्नुपर्दा नेपालको अर्थतन्त्रमा प्राण भर्ने ठानिएको जलसम्पदा अन्ततः ती पर्वतहरुकै उपज हुन् । 

नेपालको कूल जनसंख्याको आधा जनसंख्या पर्वतीय क्षेत्रमा बसोबास गर्दछ । नेपालका पर्वतहरु जलश्रोतका अलावा जमिन, वन वनस्पति, खनिज जस्ता प्राकृतिक श्रोतका भण्डार हुन् ।

 जनसंख्या वृद्धिसँगै पछिल्लो समय पर्वतीय क्षेत्रमा मानवीय चाप बढ्दै गएको छ । यसले विभिन्न किसिमका समस्याहरु निम्त्याएको छ । यी समस्याहरुले मानविय, आर्थिक, सामाजिक र वातावरणीय संकटहरु सिर्जना गरिरहेका छन् । बाढी, पहिरो जस्ता विपद्को बढ्दो जोखिम, जलवायु परिवर्तनका असरहरुको तिव्र मात्रामा वृद्धि, तिव्र बसाईँसराई, सहरीकरण, गलत भूउपयोग र जैविक विविधताको क्षय पछिल्लो समय नेपालको पर्वतीय क्षेत्रमा देखिएका समस्याहरु हुन् । 

पर्वतीय क्षेत्रहरुको लागि जलवायु परिवर्तन सबैभन्दा ठूलो खतराको रुपमा रहेको छ । जलवायु परिवर्तनको मूख्य कारण वायुमण्डलमा कार्बन डाइअक्साइड, मिथेन जस्ता हरित गृह ग्याँसहरुको मात्रा बढ्नु हो । यस्ता हरित गृह ग्याँसले सूर्यबाट आउने तापलाई सोसेर राख्दछन् र वायुमण्डलको तापक्रम बढाउन मदत गर्दछन् । कोइला, डिजेल, पेट्रोल, एलपिजि जस्ता खनिज उर्जाहरुको दोहन, वन विनाश, कृषि तथा पशुपालन जस्ता मानवीय क्रियाकलापहरु बाट यस्ता ग्याँस उत्सर्जन हुन्छन् । जलवायु परिवर्तनका लागि जिम्मेवार हरित गृह ग्याँस उत्सर्जनमा नेपालको भूमिका ०.०५६ प्रतिशत मात्रै भए तापनि यसको असरबाट सबैभन्दा बढी जोखिममा रहेका राष्ट्रहरुमध्ये नेपाल पनि एक हो । एक अध्ययनले नेपाल जलवायु परिवर्तनबाट जोखिममा रहेका राष्ट्रहरुमध्ये चौँथो स्थानमा रहेको देखाएको छ । 

जलवायु परिवर्तनको असर विश्वभर पर्ने भए तापनि आर्थिक रुपमा कमजोर राष्ट्रहरु यसबाट बढी प्रभावित हुन्छन् । जलवायु परिवर्तनको असर सामना गर्न आवश्यक अनुकुलनमा लगानी गर्न नसक्ने भएकोले गरिब राष्ट्रहरु यसबाट बढी प्रभावित हुन्छन् । साथै, नेपालको विशिष्ट भौगोलिक, भौगर्भिक अवस्थिति, र जलवायु प्रणालीका कारण पनि यो जोखिम बढेको हो ।

 जलवायु परिवर्तनको असर वायुमण्डलीय तापक्रम र वर्षामा देखापर्ने परिवर्तनको माध्यमबाट उद्घाटित हुने गर्दछ । तापक्रम र वर्षामा आउने परिवर्तनले पारिस्थितिकिय पद्धति, वातावरणीय सन्तुलन र प्राकृतिक चक्रहरुमा परिवर्तन ल्याउँछ । पृथ्वीका सबै प्राकृतिक प्रणालीहरु परिवर्तनशील छन् तर हालको जलवायु परिवर्तनले निम्त्याएको परिवर्तनको दर तिव्र भएकाले प्राकृतिक प्रणालीहरु यससँग अभ्यस्त र अनुकुलित हुन सकिरहेका छैनन् । 

नेपालको दूई तिहाई जनसंख्या कृषिमा आश्रित छ भने कूल राष्ट्रिय उत्पादनको एक तिहाई योगदान कृषि क्षेत्रको रहेको छ । जलवायु परिवर्तनले कृषिमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्दछ । वर्षामा आधारित कृषि प्रणालीमा झन् यसले ठाडै असर पार्दछ । नेपालका धेरै कृषि प्रणाली वर्षामा आधारित रहेका छन् । कतै अतिवृष्टि हुने, कतै लामो समयसम्म सुख्खा रहिरहने, कतै बेमौसमी वर्षा हुने जस्ता समस्या कृषकहरुले भोगिरहेका छन् । नेपालका अधिकांश कृषकहरुले व्यावसायिक कृषि नअपनाई  सानो स्तरमा परिवारको माग धान्न मात्र पुग्ने खाद्यान्न उब्जाउने गरेका छन् । कमजोर आर्थिक अवस्था, अनुकुलनको ज्ञानको कमि आदी कारणले जलवायु परिवर्तनबाट ठूला कृषकभन्दा साना कृषकहरु बढी संकटासन्न रहन्छन् । 

त्यस्तै, जलवायु परिवर्तनले पहिरो, बाढी, चट्याङ, असिना, हिमपात जस्ता जलवायु जन्य प्रकोपहरुको संख्या र तिनले गर्ने क्षति पनि बढाइरहेको तथ्यांकहरुले देखाउँछन् । जलवायु परिवर्तनले हिउँ पग्लिने दर तिव्र हुँदै जाँदा नेपालका सेता हिमालहरु काला बन्दै गइरहेका छन् । हिमपहिरोको जोखिम बढिरहेको छ, जसले प्रत्यक्ष रुपमा पर्वतारोहणमा आधारित पर्यटनमा नकारात्मक असर पारेको छ । हिउँ पग्लिने दर तिव्र हुँदै जाँदा हिमतालहरुको क्षेत्रफल पनि बढ्दै गइरहेको छ । पहिला नभएका ठाउँमा पनि नयाँ नयाँ हिमतालहरु सिर्जना भइरहेका छन् । हिमताल बन्ने हिमाली उपत्यकाका भूगोल अत्यन्त कमजोर हुने हुनाले हिमताल फैलँदै जाँदा कुनै पनि समय त्यो विष्फोटन हुने खतरा हुन्छ । यसरी जलवायु परिवर्तसँगै हिमताल विष्फोटको जोखिम पनि बढ्दै गइरहेको छ । 

जलवायु परिवर्तनले जलश्रोत, जैविक विविधता, कृषि, जिविकोपार्जन र खाद्य सुरक्षामा पारेको नकारात्मक प्रभावसँगै विभिन्न किसिमका रोग तथा महामारीहरुको पनि खतरा बढाइरहेको छ । यसरी जलवायु परिवर्तनको असर जनस्वास्थ्यसँग पनि जोडिएको छ । विभिन्न पूर्वाधारहरु निर्माणमा गरिएको लगानी जलवायु परिवर्तनले सिर्जना गरेका उच्च जोखिममा परेका छन् । जलवायु परिवर्तनले समग्र अर्थतन्त्रमाथि नै प्रहार गरिरहेको छ ।

 यस वर्ष संयुक्त राष्ट्रसंघिय खाद्य तथा कृषि संगठनले पर्वतीय दिवसको विषय जलवायु परिवर्तनसँगै पर्वतीय क्षेत्रमा निम्तिरहेका समस्याहरु खाद्यान्न असुरक्षा र बसाइसराईमा केन्द्रित गरेको छ । यो विषय नेपाल जस्तो कृषिमा आधारितर भएको र तिव्र गतिमा सहरीकरणतर्फ उन्मुख भइरहेको अल्प विकसित मुलुकका लागि निकै सान्दर्भिक रहेको छ । 

नेपालले आगामी ५ वर्षमा अल्प विकसित मुलुकबाट विकासोन्मुख मुलुकमा आफूलाई उकास्ने लक्ष्य राखेको छ । यस लक्ष्यलाई पुरा गर्नका लागि आगामी दिनमा तिव्र गतिमा विकास निर्माण, रोजगारी सिर्जना, औद्योगिकीकरण, कृषि क्रान्ति गर्नुपर्ने छ । विकास निर्माणका क्रियाकलाप सञ्चालन गर्दा नेपालको विशिष्ट भौगोलिक अवस्था र जलवायु प्रणालीलाई ध्यान दिनुपर्दछ । जलवायु अनुकुलन र विपद् जोखिम न्युनिकरणका कार्यक्रमहरुमा लगानी गर्नुपर्ने छ । जैविक विविधता संरक्षण, प्राकृतिक श्रोत व्यवस्थापनका कार्यक्रममा अनुसन्धान र विकासमा लगानी बढाउनुपर्ने देखिन्छ । 

नेपालका पर्वतहरु विभिन्न प्राकृतिक श्रोतका खानि हुन् । यी प्राकृतिक श्रोतको समुचित व्यवस्थापन गर्न सके आर्थिक समृद्धिका अन्य बाटो खन्नै पर्दैन । यहाँ के छैन ? सबथोक छ । तर यी श्रोतहरुको व्यवस्थापनको अभाव छ । अव्यवस्थित भूउपयोग, अव्यवस्थित बसोबास, जलवायु परिवर्तन, अनियन्त्रित दोहन र संरक्षणको अभावका यी असिमित प्राकृतिक श्रोतहरु खिइँदै गइरहेका छन् । 

अहिले नेपाल राजनैतिक परिवर्तन संस्थागत गर्नेतर्फ अग्रसर छ । राजनैतिक परिवर्तन संस्थागत गरिसकेपछि गर्नुपर्ने भनेको आर्थिकर सामाजिक परिवर्तन हो । विभिन्न तहका निर्वाचनहरु सकिसकेर नेपालमा संघियता संस्थागत हुँदै गर्दा प्राकृतिक श्रोत व्यवस्थापनमा ध्यान दिन सकिएन भने देशले समृद्धिको दिशा कहिल्यै पनि पकड्न सक्ने छैन । सबैमा चेतना भया । silwal892@gmail.com

Read more at: http://www.khabarsamriddhi.com/archives/2929

कांग्रेसको औचित्य र भविष्य

यस प्रदेश सभा र प्रतिनिधिसभाको निर्वाचनमा नेपाली कांग्रेसले अनपेक्षित र अप्रत्याशित हार बेहोर्नुपरेको छ । अनपेक्षित यस अर्थमा कि बाम गठबन्धनले बहुमत ल्याउने त लगभग निश्चित थियो तर प्रत्यक्ष तर्फको मतगणना सकिनै लाग्दा बाम गठबन्धनले  कांग्रेसलाई निकै पछाडी छोड्ने स्पष्टताका साथ देखिएको छ ।

कांग्रेसको हार र वामको जितका कारणहरु त विश्लेषकहरु खोतलि नै रहेका छन् । हारका मूख्य कारणहरु भने घाम जत्तिकै छर्लङ्ग छन् । विशेषगरि संविधान जारी भएपछिका दिनमा कांग्रेसले एक पछि अर्को अलोकप्रिय कदम चालेको थियो, जसले कांग्रेसको जनमत स्वात्तै घटाइदियो । उसै पनि नेपाली कांग्रेस प्रतिको आकर्षण वर्षेनि घट्दै गइरहेको  आँकडाहरुले देखाउँछन् ।

यस ब्लगमा मैले कांग्रेसको हार र वामको जितका कारणहरु छलफल गर्न खोजेको हैन । त्यो काम अरु धेरै विद्धानहरुले गरिरहेका छन् । यस कामलाई म विश्लेषकहरु र सम्बन्धित दलहरुकै जिम्मामा छोड्दै अर्को एक महत्वपूर्ण सवालतर्फ ध्यान केन्द्रित गर्न चाहन्छु ।

यस निर्वाचनमा नराम्रोसँग पराजय व्यहोरेपछि राष्ट्रिय राजनितिमा नेपाली कांग्रेसको औचित्य सकिएको हो त भन्ने प्रश्न उठेको छ । सामाजिक सञ्जालका भित्ताहरु चहार्ने क्रममा, धेरै जनाले कांग्रेस अब खिइँदै जाने र प्रजा परिषदको हालतमा पुग्ने भविष्यवाणि गरेको पाएँ । नेपालमा सम्पन्न भएका निर्वाचनका नतिजाहरु केलाउँदै जाँदा हरेक निर्वाचनमा कांग्रेसले पाएको पपुलर मत घट्दै गएको देख्दा ट्रेण्ड विश्लेषणले पनि यो आशंका सत्य सावित हुन्छ कि जस्तो लाग्छ ।

धेरै जनाले कांग्रेस अब पनि नसुध्रिने हो भने सकिने भविष्यवाणि गरेका छन् । यी भविष्यवाणिका पछाडी कति तार्किक आधारहरु जोडिएका छन् थाहा नभए पनि मैले यसमा सत्यता देखेको छु । २००४ सालमा गठन भएर राणाशाही, निरंकुश राजतन्त्र र कम्युनिस्ट विद्रोह जस्ता लोकतन्त्रमाथीका खतराहरु विरुद्ध लड्दै, संघर्ष गर्दै आएको यो लोकतान्त्रिक दल भविष्यको कुनै विन्दुमा विलुप्त भएर जानेछ भन्ने सोच्दा मात्र पनि निकै दुःख लागेर आएको छ ।

कांग्रेसको औचित्य अब के सकिएकै हो त ? देशका हरेक राजनैतिक परिवर्तनको नेतृत्व गरेको यो दल के अब कमजोर बन्दै गएको हो त ?  अहिले नै कांग्रेस सकिसक्यो भनेर अनुमान गर्नु भने हतार हुनेछ । हो, कांग्रेस अहिले ईतिहासमै सबैभन्दा ठूलो संकटमा छ । यसपछाडी कांग्रेसले कस्तो कदम लिनेछ, त्यसले यसको भविष्य निर्धारण गर्नेछ । सामाजिक संजालमा एक युवाको विचार यस्तो थियो, के विपि बाँचेका भए अहिले उनले कांग्रेसलाई भोट दिन्थे होला ? कांग्रेस एजेण्डा विहिन, दिशा विहिन, विचार विहिन हुँदै गइरहेको परिप्रेक्ष्यमा गरिएको यो व्यंगय साँच्चै मार्मिक छ ।

नेपाली कांग्रृेसको औचित्य सकिनुहूँदैन । जन्मे देखि नै लोकतन्त्रको रक्षार्थ संघर्ष गरिरहेको यो पार्टीको असफलता समपूर्ण लोकतन्त्रप्रति आस्था राख्ने जनमनको असफलताको रुपमा चित्रित हुने छ । यो पार्टी खराब होइन । यसका सिद्धान्त खराब छैनन् । भएको के हो भने, यसको नेतृत्व असक्षम, विचार विहिन, भिजन विहिन व्यक्तिहरुको हातमा पुगेको छ । हिजोका दिनमा कमाउवादीहरुले यसको लोकप्रियताको व्याज खाएको सत्य हो । कांग्रेसमा लागेर व्यक्तिगत हित, स्वार्थ र अर्थोपार्जनमा लागेका भ्रष्टाचारी र व्यभिचारीहरुको बिल आज समस्त कांग्रेसको नाममा काटिएको छ ।

कांग्रेसको ईतिहास नबुझेका घन चक्करहरु आज कांग्रेसमाथी लान्छना लगाउन र यसलाई बदनाम गर्नमा व्यस्त छन् । आज यीनिहरु जुन लोकतन्त्रको अक्सिजन लिएर बाँचेका छन् , त्यो कांग्रेसले निरन्तर गरेको संघर्ष र बलिदानको प्रतिफल हो भन्ने नबुझेकाहरु यसमाथी अनेक आरोप लागाएर आफुलाई प्रगतिशिल देखाउनमा व्यस्त छन् ।

तर नेपालमा यहि एउटा दल छ, जसमाथी मानिसहरु आँखा चिम्लेर विश्वास गर्न सक्छन् । गाली पनि मानिसले आफुले सबैभन्दा बढी माया गरेका हरुलाई नै गर्छ । कसैबाट पनि पार नलागे अन्ततः नेपाल र नेपालीको हित गर्ने एक मात्र दल यही हो भन्ने पनि सबैले बुझेका छन् । केही नेताहरुको सत्ता लिप्सा, पदलोलुपता, भ्रष्ट आचरण, गलत नेतृत्व, अविवेकि निर्णयले आज पार्टि भँड्खालोमा जाकिन थाल्यो भन्ने पनि सबैलाई थाहा छ ।

तसर्थ अब कांग्रेस सुध्रिनुपर्छ । आफुलाई पुरै पुनःसंरचना गर्नु आवश्यक छन् । बदलिँदो परिवेशमा दलका एजेण्डाहरुलाई पनि पुरै रिसेट गर्नुपर्छ । दलभित्र विचार विमर्श र सैद्धान्तिक बहसको संस्कृति पुनः ब्युँताउनुपर्छ । ती एजेण्डाहरुलाई जनताका दैलौसम्म पु¥याउनुपर्छ । खराब चरित्र भएका र दलको उपयोग मात्र गर्न खोज्ने प्रवृत्तीहरुलाई गलहत्याएर निकाल्नुपर्छ । स्वच्छ आचरण भएका, उत्साह र जोश भएका, कुशल सांगठनिक क्षमता भएका, विद्धान युवा नेताहरुलाई पहिचान गरेर नेतृत्वमा लग्नुपर्छ ।

कांग्ेसको राजनैतिक भविष्य त चुनौतीपूर्ण हुने स्वतः सिद्ध नै छ । यहाँ सम्म कि चुनाव पछाडी गठन हुने बाम सरकारले लोकप्रियता हासिल गरेमा आगामी कैयौँ निर्वाचनहरुमा कांग्रेसले हार्न सक्छ । एमाले माओवादी मिलेर एक दल बनेर सरकार राम्रोसँग चलाए भने त उनीहरुको लोकप्रियता बढ्छ बढ्छ । आगामी कैयौँ वर्ष कांग्रेस सत्ता बाहिर रहनुपर्ने हुन सक्छ ।

तर पराजयपश्चात अत्तालिने दलको भविष्य कहिल्यै राम्रो हुन सक्दैन । लोकतन्त्रमा पराजय र विजय दुवै स्वाभाविक परिणम हुन् । लोकतन्त्र मात्र एक यस्तो व्यवस्था हो, जहाँ पराजित पनि विजेता हुन्छ । प्रतिपक्षिको भुमिका झनै महत्वपूर्ण र गहन हुन्छ । एक जिम्मेवार प्रतिपक्षिको भुमिका निर्वाह गर्दै सरकारले गर्न सक्ने गलत कामहरु माथी निरन्तर खबरदारी गरिरहनु कांग्रेसको अबको दायित्व हो ।

राष्ट्र हित प्रमूख हो, दलिय स्वार्थ गौण हो । राष्ट्रको समृद्धि हुन्छ, लोकतन्त्र स्थापित हुन्छ, अधिकार विहिनहरुले अधिकार पाउँछन्, राष्ट्रिय अखण्डता, सार्वभौमसत्ता अक्षुण रहन्छ भने कुनै दल विशेष अस्तित्वमा नरहँदा पनि के फरक पर्छ र ? आखिर कांग्रेसले दशकौँ सम्म गरेको संघर्ष र बलिदानी पनि त यहि देशको उत्थानको लागि हो, यहि देशका जनताको अधिकारका लागि हो, कांग्रेस आफैँका लागि थोडै हो र ?

यो विचार कांग्रेस हारिसक्यो भन्ने पृष्ठभुमिमा लेखिएको होइन । समानुपातिक तर्फको नतिजा पनि आइसक्दा पपुलर मतमा कांग्रेस देशकै ठूलो दल बन्न पिन सक्छ । तर अबको पाँच वर्ष कांग्रेस सरकार बाहिर हुने निश्चित प्रायः छ । यो विचारको आशय, सरकार बाहिर रहेर पनि कांग्रेसले लोकतन्त्रको रक्षा गर्न सक्छ भन्ने हो । सत्तास्वार्थमा केन्द्रित भएर फेरि माओवादी र एमाले असमझदारीमा खेल्ने, टुट फुटको राजनिति गर्ने, बाह्य प्रभु शरणं गच्छामी गर्ने नगरोस भनेर हो । त्यसो गरेमा नेपाली कांग्रेसको अवसान निकट भविष्यमै हुनेछ । सबैलाई चेतना भया ।

-कपिल सिलवाल

silwal892@gmail.com

facebook.com/mr.silwal

follow me on twitter, @kapilsilwal007